Nói đến
Tết, chúng ta thường nghĩ tới một dịp vui đầu năm mới:
Tết Nguyên ÃÂán, còn gọi là Tết Cả. Trên thực tế, Việt
Nam có hàng chục ngày Tết cổ truyền có rất nhiều ý nghĩa
ở nhiều thời điểm khác nhau trong năm. Và trong từng cái tết ấy,
đều chứa đựng một sự tích sâu xa ví như sự giao thoa với
nền văn hóa khu vực, song đã được Việt hóa một cách
tự nhiên và sâu sắc.
Tết Nguyên ÃÂán: Tết Nguyên ÃÂán
là Tết lớn trong
năm.
Tết này còn gọi là Tết Cả, vào đúng vào ngày mùng 1
tháng Giêng âm lịch, ngày đầu tiên của Năm Mới. Theo
phong tục cổ truyền Việt Nam, Tết Nguyên ÃÂán trước hết là
Tết của gia đình. Trong 3 ngày Tết diễn ra với ba cuộc gặp
gỡ lớn ngay tại mỗi nhà. Thứ nhất là cuộc gặp
gỡ của những Gia Thần, đó là Tiên Sư hay Nghề Sư là vị tổ
đầu tiên dạy
nghề mà gia đình mình đang làm. Thổ công, trong giữa đất, nơi mà mình đang ở; và Táo Quân là thần của việc
nấu ăn của mọi người trong gia đình. Cuộc gặp gỡ thứ hai
là cuộc gặp gỡ Tổ Tiên Ông Bà,
những người đã khuất. Người dân tin rằng linh hồn của
những người đã khuất cũng về với con cháu của họ vào
dịp Tết. Cuộc gặp gỡ thứ ba là cuộc đoàn tụ của những
người trong nhà, như một thói quen linh thiêng và bền
vững nhất. Mỗi năm tết đến, dù đang ở đâu, làm gì,
trong hoàn cảnh nào, hầu như ai cũng mong muốn và cố gắng
trở về quây quần với những người thân trong gia đình. Dịp
Tết Nguyên ÃÂán người ta làm bánh chưng trong cái niêu, đi chúc
mừng nhau, mở hội, tổ chức các cuộc vui chơi, thi đỗ, ăn uống
rất tưng bừng. Tết Nguyên ÃÂán thực sự là ngày hội mùa
lớn, ngày nhớ ơn, tạ ơn, chúc mừng, sum họp vui vẻ, và
thiêng liêng.
Tết
Khai Hàng: Theo tính cách của người xưa, ngày mồng 1 tháng
Giêng ứng vào ngày gà; mồng hai: chó; mồng ba: lợn; mồng
bốn: dê; mồng năm: trâu; mồng sáu: ngựa; mồng bảy:
người; mồng tám: lúa. Trong 8 ngày đầu năm, cứ ngày nào
sáng sủa, thì coi như loài giống thuộc về ngày ấy được tốt cả năm.
Vì vậy, đến mồng bảy, thấy trời tạnh ráo, quang đãng, thì
người ta tin rằng cả năm mọi người sẽ gặp may mắn, hạnh
phúc. Mồng bảy hạ cái niêu kết thúc Tết Nguyên ÃÂán cũng
là ngày bắt đầu tết Khai Hàng, Tết mở đầu cho ngày vui
để đón chào mùa xuân mới.
Tết
Thượng Nguyên: Tết Thượng Nguyên hay còn gọi là Tết
Nguyên Tiêu, vào đúng ngày rằm tháng Giêng, ngày trăng
rằm đầu tiên của năm. Tết này phần lớn được tổ
chức tại Chùa Chiền, vì ngày rằm tháng Giêng còn được
gọi là ngày Vía của Phật Tổ. Thành ngữ có câu: "Lễ Phật
quanh năm không bằng ngày rằm tháng Giêng" xuất phát từ đó. Sau
khi đi Chùa, mọi người về nhà họp mặt, cúng Gia Tiên và
ăn cỗ.
Tết
Hàn Thực: Hàn Thực nghĩa là ăn đồ nguội. Tết này vào
ngày mồng 3 tháng Ba âm lịch. Thời Xuân Thu ở Trung Quốc,
Công Tử Trùng Nhĩ, về sau là vua Tấn Văn Công, khi gặp
cảnh hoạn nạn, đói quá, được Giới Tử Thôi cắt thịt đùi
của mình, nấu dâng cho ăn. Sau 19 năm phiêu bạt, Trùng Nhĩ lại
được trở về nắm giữ vương quyền nước Tần. Vua ban thưởng
cho tất cả những người đã cùng nếm mật nằm gai, nhưng
lại quên mất Tử Thôi. Tử Thôi cũng không oán hận, vì
nghĩ việc giúp đỡ Trùng Nhĩ là một nghĩa vụ của kẻ bầy
tôi. Và Tử Thôi đưa mẹ vào sống ở núi ÃÂiều. Lúc vua nhớ ra cho
người tới mời mà không được, liền sai đốt rừng để
Tử Thôi phải đi ra. Tuy nhiên Tử Thôi không ra, và hai mẹ
con cùng bị chết cháy. Hôm ấy đúng ngày 5 tháng Ba. ÃÂau xót,
vua sai lập miếu thờ trên núi, và đổi tên núi đó là
Giới Sơn.
Người quanh vùng thương Tử Thôi nên hằng năm từ ngày mồng 3
đến mồng 5 tháng Ba thì kiêng đốt lửa mà chỉ ăn đồ
nguội đã nấu sẵn. Từ thời Nhà Lý, người Việt đã
tiếp nhận Tết này nhưng chỉ tổ chức vào một ngày mồng 3
tháng Ba mà thôi, không kiêng đốt lửa và thường làm
bánh trôi, bánh chay, thay cho đồ nguội, mục đích chủ yếu là
để cúng gia tiên chứ ít người hiểu rõ chuyện Giới Tử
Thôi. Hiện nay, Tết này vẫn thường đậm nét ở miền Bắc,
nhất là các tỉnh quanh Hà Nội.
Tết
Thanh Minh: Trong truyện Kiều có viết rằng: "Thanh Minh trong tiết
tháng Ba, lễ là Tảo Mộ hội là ÃÂạm Thanh", Thanh Minh nghĩa là
trời trong sáng, nhân đó người ta đi thăm mồ mã của
những người thân. Tết Thanh Minh thường vào tháng Ba âm
lịch trở thành lễ Tảo Mộ. Sau khi đã tảo mộ, mọi người
trong gia đình trở về nhà làm lễ cúng gia tiên.
Tết
ÃÂoan Ngọ: Tết ÃÂoan Ngọ còn gọi là Tết ÃÂoan Dương, vào ngày
mồng 5 tháng Năm âm lịch. ÃÂây là giai đoạn chuyển mùa từ Xuân sang
Hạ, nên khí hậu có nhiều thay đổi đột ngột, dễ sinh bệnh
thời khí. Ca dao Viêt Nam có câu: "Chưa ăn bánh nếp ÃÂoan
Dương,
áo bông chẳng dám khinh thường cỡi ra". Khúc Nguyên là một nhà
thơ nổi tiếng, một vị trung thần của nước Sở, do can ngăn
Ngũ Hoài Vương không được, đã uất ức ôm đá gieo mình xuống
sông Miệt La tự vận. Hôm ấy đúng ngày 5 tháng Năm. Thương tiếc
người trung nghĩa, mỗi năm cứ đến ngày đó, người dân
Trung Quốc làm bánh, cuốn chỉ ngũ sắc bên ngoài, chủ ý
khiến cho
cá sợ khỏi ăn, rồi bơi thuyền ra giữa sông ném bánh
xuống cúng Khúc Nguyên. Ở Việt Nam ít người biết chuyện
Khúc Nguyên, mà chỉ coi mồng 5 tháng Năm là Tết giết sâu
bọ, vì trong giai đoạn chuyển mùa, chuyển tiết, dịch bệnh dễ
phát sinh. Mọi người dậy sớm, chỉ ăn hoa quả hoặc chè. Tuy
nhiên mỗi nơi có thêm một phong tục riêng ví dụ như ở
Phụng Lý, vào ngày này, người con rễ trong gia đình
thường tới biếu người bố vợ một con ngỗng thật to.
Tết
Trung Nguyên: Tết Trung Nguyên vào ngày rằm tháng Bảy. Theo
sách Phật hôm ấy là ngày vong nhân được xá tội, ngày
báo hiếu cha mẹ. Ngay tại Chùa thường làm chay tịnh tế và cầu
kinh Vu Lan. Tại gia đình thì bày cúng gia tiên, đốt vàng mã.
Tết
Trung Thu: Tết Trung Thu nhằm vào ngày rằm tháng Tám. Trung Thu là
Tết của trẻ con. Thường ban ngày người ta làm lễ cúng gia
tiên, tối mới bày hoa quả bánh kẹo để trẻ con vui chơi,
phá cỗ, trong trăng rước đèn.
Tết
Trùng Cửu: Tết Trùng Cửu vào ngày 9 tháng Chín âm
lịch. Tết này bắt nguồn tự sự tích của ÃÂạo Lão. Thời
Hán có người tên gọi là Hoàng Cảnh đi học phép tiên, một
hôm thầy Phiên Tràng Phong bảo Hoàng Cảnh khuyên mỗi người trong gia đình, may
một cái túi lụa đựng hoa cúc, rồi đến chỗ cao để tạm
trú. Quả nhiên
ngày 9 tháng 9 có lụt to, ngập hết làng mạc. Vì làm theo
lời thầy, Hoàng Cảnh và gia đình đã thoát nạn. Từ xưa,
nho sĩ Việt Nam đã theo lễ này, nhưng lại biến thành
cuộc du ngoạn núi non, uống rượu cúc, gọi là Thưởng Tết
Trùng Dương.
Tết
Trùng Thập: đây là Tết của các thầy thuốc. Theo sách dược
lễ thì đến ngày 10 tháng Mười âm lịch, thầy thuốc mới
tụ được khí âm dương, mới kết được sắc
tứ thời xuân hạ thu đông, cho nên tốt nhất. Ở nông
thôn Việt Nam, đến ngày đó, người ta thường làm bánh dầy,
nấu chè, để cúng gia tiên, rồi đem biếu cho những người
thân thuộc, chứ không mấy quan tâm đến chuyện thầy thuốc
thầy thua.
Tết
Hàn Nguyên: Tết Hàn Nguyên hay còn gọi là Tết Cầu
Mới, vào ngày rằm hay ngày 1
tháng Mười. Ở nông thôn, Tết này thường được tổ
chức rất lớn, vì đây là dịp nấu cơm gạo mới của vụ
mùa vừa xong, trước để cúng tổ tiên, sau để tự
thưởng công cày cấy.
Tết
Táo Quân: Tết Táo Quân vào ngày 23 tháng Chạp. Người ta
coi đây là ngày vua bếp lên chầu trời để tâu lại việc
bếp núc, làm ăn, cư xử của gia đình trong năm qua. Theo
truyền thuyết Việt Nam, xưa có
hai vợ chồng nghèo khổ quá, phải chia tay nhau mỗi người
một nơi tha phương cầu thực. Sau đó người vợ may mắn lấy được chồng
giàu. Một năm kia vào ngày 23 tháng Chạp, người vợ đang
đốt vàng mã ngoài sân, thì thấy một người ăn xin bước
vào. Nhận ra chính là chồng cũ, nên người vợ động lòng,
đem cơm gạo tiền bạc ra cho. Người chồng mới biết chuyện,
nghi ngờ vợ. Người vợ đâm khó xử, uất ức, lao vào
bếp lửa tự vận. Người chồng cũ đau xót, cũng nhảy vào
lửa chết theo. Người chồng mới ân hận, cũng lao vào lửa
chết theo. Trời thấy cả 3 đều có nghĩa, nên phong
cho làm vua bếp. Ca dao Việt Nam có câu: "Thế gian một vợ một chồng
chẳng như vua bếp hai ông một bà". Vì tích ấy, cứ đến
phiên chợ ngày 23 tháng Chạp, mỗi gia đình thường mua hai
cái mũ cho ông, một cái mũ cho bà, bằng giấy, và 3 con cá
chép làm ngựa để vua bếp về chầu trời. Sau khi cúng trong
bếp, mũ được đốt, và cá chép được mang ra thả ao hồ,
sông suối.