Chúng ta đang sống trong vận hội mới của dân tộc - một vận hội lớn mang tính thiên niên kỷ. Đầu thiên niên kỷ thứ hai, vận hội lớn đến với dân tộc ta là quốc hiệu Đại Việt đã được hoạch định trên bản đồ thế giới.
Đầu thiên niên kỷ thứ ba này Việt Nam đang trong vận hội mới, phấn đấu để trở thành một quốc gia đứng trong hàng ngũ các "nước phát triển" - Các cường quốc về chính trị, kinh tế văn hóa, khoa học... trên thế giới. Vì vậy vấn đề phát huy nguồn nhân lực, đào tạo nhân tài đang là yêu cầu bức xúc. Có 4 vấn đề đặt ra:
1. Dân tộc và nhân tài
Nhân tài của dân tộc nào đều mang nặng dấu ấn lịch sử của dân tộc ấy: Khổng Tử, Lỗ Tấn của Trung Quốc. Lô-mô-nô-xốp, Pu-skin của Nga. Phukudaoa của Nhật Bản, Vic-to Huy-gô của Pháp, Lê-ô-na Đờ Vanh-xi của I-ta-li-a, Nguyễn Trãi, Hồ Chí Minh... của Việt Nam... tất cả đã thể hiện rõ tính dân tộc của nhân tài. Nhưng trong thời kỳ hiện đại những tinh hoa của các dân tộc đều trở thành của nhân loại, nhân tài của dân tộc có thể lừng danh trên trường quốc tế. Ngày nay tiến trình quốc tế hóa, toàn cầu hóa đã tạo ra cái gọi là "thế giới phẳng" tính dân tộc còn cần bảo tồn và phát huy đến mức nào ? Tính quốc tế chiếm một vị trí như thế nào ?
Công trình "thế giới phẳng" đã có một khuyến nghị đại ý là "hãy bớt đi những hoài niệm về quá khứ lịch sử mà nên tăng cường suy nghĩ sáng tạo cho hiện tại và tương lai". Điều đó là cần nhưng không thể tách lịch sử với hiện tại, tách dân tộc với quốc tế trong đào tạo nhân tài. Trong đào tạo và bồi dưỡng nhân tài phải phát huy những tinh hoa dân tộc, bồi dưỡng lòng tự tôn, tự hào dân tộc. Đồng thời chống lại sự phản bội quyền lợi dân tộc. Ngày nay trí thức Việt Nam cần được đào tạo để có thể đạt tới tầm cao quốc tế, nhưng cái gốc dân tộc "yêu nước, trọng dân" thì không thể bỏ qua được. Sự kiện chính trị về "người cha đẻ tàu vũ trụ Thần Châu là Lịch Kiến Trung - nguyên Viện trưởng Viện tên lửa Trung Quốc đã nhận hối lộ 50 vạn nhân dân tệ và 2 vạn đô la Mỹ làm lộ bí mật quốc gia" đáng được đặc biệt quan tâm trong việc đào tạo và sử dụng nhân tài.
Hiện nay, khát vọng của toàn dân ta là làm sao có được nhiều nhân tài trong mọi lĩnh vực có tầm cỡ quốc tế. Nhà nước và nhân dân đều chăm lo tới nhiệm vụ này. Thật chưa có bao giờ trên đất nước Việt Nam ta lại có phong trào "nhà nhà du học, người người du học" như hiện nay. Nhà nước và nhân dân cùng đẩy mạnh việc cho con em đi du học để đào tạo nhân tài. Những nhân tài được đào tạo ra dẫu từ nguồn tài chính nào mà khi thành tài không có cống hiến cho dân tộc thì cũng cần xem xét cái đức của nhân tài cũng như về mục tiêu đào tạo. Việc chảy máu chất xám về khoa học kỹ thuật đã được nhiều dân tộc cảnh báo và tìm ra các phương thức hữu hiệu để ngăn ngừa. Ngoài việc cải thiện điều kiện sinh hoạt và làm việc cho nhân tài thì việc nâng cao lòng yêu nước và tinh thần tự tôn, tự hào dân tộc vẫn luôn là yêu cầu không thể thiếu được.
2. Thời đại và nhân tài
Hiện nay, nhân tài ở Việt Nam được đào tạo từ mọi tầng lớp nhân dân, không phân biệt nguồn gốc xuất thân, thành phần giai cấp xã hội. Điều đó thật là phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước trong vận hội mới của dân tộc... Trong kháng chiến chúng ta chủ trương đào tạo cán bộ xuất thân từ công, nông... Điều đó mang tính thời đại... Việt Nam ta, đến thế kỷ thứ XX đã bước vào thời đại "giải phóng dân tộc chống chủ nghĩa đế quốc". ở Việt Nam còn gọi là "thời đại Hồ Chí Minh". Từ Cách mạng Tháng 8 đến hai cuộc kháng chiến, nhân tài được chăm lo đào tạo, bồi dưỡng, sử dụng. Cả trí thức cũ lẫn trí thức mới đều được Chủ tịch Hồ Chí Minh chân thành dìu dắt và trọng dụng. Trong cách mạng và kháng chiến gian khổ, trí thức thuộc các tầng lớp trên không nhiều, không đủ để đáp ứng được yêu cầu vừa kháng chiến vừa kiến quốc. Đảng và Chính phủ phải chăm lo đào tạo trí thức từ công nhân, nông dân, những thành phần chiếm đại đa số trong dân tộc. Phải làm sao cho không như thời thực dân phong kiến "nhân tài như lá mùa thu, tuấn kiệt như sao buổi sớm". Đào tạo trí thức từ công nông và các tầng lớp lao động khác lúc đó là đòi hỏi tất yếu của thời đại chống chủ nghĩa đế quốc, giải phóng dân tộc dưới ngọn cờ của chủ nghĩa yêu nước Hồ Chí Minh. Lịch sử hiện đại của dân tộc đã chứng minh rõ: Đại đa số nhân tài của ta trong hai cuộc kháng chiến là xuất thân từ công nông, do Đảng và Chính phủ cho đi đào tạo cả trong và ngoài nước. Dẫn lại lịch sử, như vậy cốt là để chúng ta nhất trí về tính thời đại của nhân tài đất Việt.
Ngày nay chúng ta đang ở trong bước phát triển nhảy vọt về chất của trí thức, của nhân tài Việt Nam từ nền văn minh công nghiệp lên nền văn minh trí tuệ. Trong xu thế hiện đại hóa, toàn cầu hóa, trí thức của ta được gửi đi đào tạo bất cứ ở đâu khắp năm châu bốn biển. ở trong nước giáo dục cũng phải được nâng lên đạt trình độ quốc tế. Do đó, nhân tài của chúng ta càng đa dạng, đa ngành nghề, đa văn hóa. Điều quan trọng là phải làm sao những người được đưa đi đào tạo thì khi về nước, về địa phương phải làm sao hội nhập được với cộng đồng dân tộc, cộng đồng dân cư để phục vụ được đất nước. Báo chí hiện nay đang phản ánh về sự bất cập của du học sinh và sinh viên về sự thiếu thích nghi và hội nhập với điều kiện và hoàn cảnh đất nước và địa phương...
Tính thời đại của nhân tài đất Việt còn đặt ra yêu cầu cần xóa bỏ các thành kiến giai cấp, dân tộc, tôn giáo khu vực, cố gắng để ngày càng đông lên về số lượng và đạt tầm cao quốc tế về chất lượng. Muốn được như vậy phải trọng thực tài, chống hư danh. Một thứ hư danh vừa qua đã được công luận quan tâm. Đó là hư danh của cái gọi là "Viện sĩ 500 đô la" mà báo An ninh thế giới số 596 ngày 9-10-2006 công bố.
Tính thời đại của nhân tài bao hàm cả tính chân thực và thực chất của nó mà chúng ta phải trân trọng.
3. Giới tính và nhân tài
Nói "giới" là theo ngôn ngữ Việt Nam, còn trong ngôn ngữ phương Tây khái niệm này có hai danh từ để chỉ: 1. Gender. 2. Sex. Một hội nghị quốc tế về "Gender and Class" (Giới và giai cấp) đã phân biệt cách thức phân tầng (strastification) xã hội và phân giai cấp (classitication) xã hội đối với nguồn nhân lực và đào tạo nhân tài. Một số nước chủ trương đào tạo nhân tài theo giai cấp còn các nước khác chú trọng đào tạo theo tầng lớp tức "giới". Điều được quan tâm nhất là quan hệ giữa giới trí thức và giới thanh niên. Giới trí thức phải quan tâm đào tạo nhân tài từ giới thanh niên, phải chăm lo trẻ hóa đội ngũ trí thức, sao cho có nhiều nhân tài trẻ trung xuất hiện. ở Việt Nam ta vấn đề này đang cần được quan tâm. Trí thức cao tuổi phải chăm lo "truyền đăng" tiếp sức cho giới trẻ. Theo báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo vừa qua thì đang có sự hụt hẫng trong đội ngũ giáo sư và phó giáo sư:
Hiện nay cả nước có 1.131 giáo sư và 5.253 phó giáo sư. Nhưng trong đó hơn 80% số giáo sư đã trên 60 tuổi, hơn 30% số phó giáo sư đã trên 60 tuổi. Trong số 44 tân giáo sư mới được phong năm nay chỉ có 4 người dưới 50 tuổi. Mối quan hệ về tuổi tác và giới của nhân tài Việt Nam cũng đang được thế giới quan tâm.
Việt Nam gia nhập WTO, thế giới quan tâm đến giới trẻ của Việt Nam vì đó chính là lực lượng đáp ứng yêu cầu quốc tế hóa nền kinh tế xã hội Việt Nam, đảm bảo thực hiện những cam kết với WTO.
Sau vấn đề "giới" có tính chất tầng lớp xã hội còn vấn đề giới tính nam, nữ được đặc biệt chú ý trong đào tạo nhân tài. ở nước ta tập tục "trọng nam khinh nữ" theo Khổng giáo còn sâu nặng trong nếp sống dân tộc. Điều này có ảnh hưởng đáng kể đến việc đào tạo nhân tài nữ giới. Trong lịch sử dân tộc ta nữ nhân tài cũng có nhiều, chúng ta mới chú ý tôn vinh các nữ anh hùng có công giữ nước chống giặc ngoại xâm như Bà Trưng, Bà Triệu, mà chưa chú ý, khai thác và tôn vinh đúng mức các nữ danh nhân về văn hóa, xã hội, kinh tế, quản lý đất nước. Đặc biệt là các nữ doanh nhân như bà Bổi Lạng ở Hải Dương - doanh nhân nổi tiếng thời Lê Trịnh, thế kỷ 16-17 mà Phan Huy Chú đã nêu danh trong Kiến Văn Tiểu Lục, hay nghệ nhân gốm sứ Bùi Thi Hý vùng gốm Chu Đậu mà nay còn danh vang tới tận Thổ Nhĩ Kỳ... Nêu ra một vài dẫn chứng lịch sử, tôi muốn đề cập đến việc đào tạo nhân tài trong nữ giới hiện nay, trong thời đại văn minh trí tuệ của nhân loại.
Bộ trưởng Ngoại giao Mỹ Côn-đô-li-ra Rai-xơ đã nói trong cuộc trả lời phóng viên báo Việt Nam: "Chúng ta rút ra được một vài vấn đề quan trọng là một khi phụ nữ tham gia vào lĩnh vực kinh tế, giáo dục thì con cái sẽ được giáo dục tốt hơn, đất nước Việt Nam sẽ phát triển tốt hơn, nhất là khi chúng ta nói tới những vùng nông thôn mà ở đó trong các làng bản còn nghèo nàn thì việc phụ nữ tham gia kinh doanh là cách tốt để các làng bản đó bắt đầu có được sự thịnh vượng. Tôi tin rằng tôi sẽ tìm thấy có nhiều tấm gương điển hình như thế ở Việt Nam...". Nói đến giới tính và nhân tài, không thể không nói tới mối quan hệ giữa nam giới và nữ giới trong vấn đề này bao gồm cả vấn đề cân bằng giới tính trong mục tiêu phát triển dân số, trong việc xóa bỏ thành kiến "trọng nam khinh nữ", xóa bỏ tệ nạn bạo hành trong quan hệ gia đình, quan hệ nam nữ.
4. Nhân tài và hiền tài
Khái niệm "hiền tài" đã được sử dụng rất sớm trong ngôn ngữ và lịch sử dân tộc, được nêu rõ trong lời của tiến sĩ Thân Nhân Trung thời Lê Thánh Tông: "Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí mạnh thì thế nước mạnh mẽ, nguyên khí yếu thì thế nước yếu kém" (Bia "Đề tên tiến sĩ" 1442).
Khái niệm "hiền tài" xưa với nội dung "Tài gắn chặt với đức", tài đức vẹn toàn. Ông cha ta xưa thường nêu gương những bậc "hiền nhân quân tử". Trọng dụng các bậc "hiền triết" nên mới có chính sách "chiêu hiền, đãi sĩ". Trong kháng chiến chống Pháp Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng nêu yêu cầu tìm ra các bậc "hiền năng" để Chính phủ tuyển lựa và trọng dụng. "Hiền tài, hiền nhân, hiền năng đều là chỉ những người vừa có tài vừa có đức. Tài là "kinh bang tế thế" đức là "cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư" như Bác Hồ thường nhấn mạnh.
Ngày nay chúng ta chủ trương khơi nguồn nhân lực, đào tạo nhân tài. Nhưng có nên nêu ra yêu cầu phải có những "hiền tài" hay không. Có ý kiến cho rằng: "Đi vào cơ chế thị trường thì chỉ cần có nhân tài chứ không thể có "hiền tài".
Quan điểm của tôi thì luôn nhất trí với đường lối cán bộ của Đảng, lời dạy của Bác Hồ: Bất cứ với loại cán bộ nào, trong đào tạo đều coi trọng cả đức và tài. Vì vậy cả với "nhân tài" và "hiền tài", đức và tài đều cần được coi trọng như nhau. Vấn đề còn cần đi sâu là "đức" hiện nay, trong cơ chế thị trường, trong toàn cầu hóa, hiện đại cần có nội dung như thế nào đối với từng loại cán bộ, cái gì thuộc về truyền thống đạo lý như "yêu nước, trọng dân, anh hùng bất khuất"... cần phải phát huy, cái gì là sáng tạo trong hoàn cảnh mới phải mạnh bạo thể nghiệm. Và riêng trong các lĩnh vực chính trị, quân sự, giáo dục, khoa học thì "hiền tài" vẫn cần được coi trọng, cả trong đào tạo lẫn trong sử dụng và phát huy tác dụng.
Theo G.S Văn Tạo, báo HNM điện tử
